Het ontwerp van de Metro/tram Amsterdam kaart

In dit artikel wat meer achtergrond informatie over het ontwerp van de circulaire Metro/tram Amsterdam kaart. Hoe is deze kaart in tot stand gekomen en wat zijn de ontwerp principes achter deze kaart? Om te beginnen zijn er drie belangrijke factoren die hebben bijgedragen aan het ontwerp van deze specifieke vorm en weergave van de lijnen.

Het probleem

Het complexe netwerk van vooral tramlijnen in Amsterdam is op een geografische kaart moeilijk te volgen. Een methode om dit inzichtelijker te maken is om iedere lijn visueel goed te kunnen volgen van startpunt tot eindpunt.

De geografie

Amsterdam heeft een uniek kenmerk als je de stad van boven bekijkt. Dan zie je al snel het grachtenpatroon dat als het ware een halve cirkel vormt. De straten volgen hetzelfde patroon, dus tramlijnen die pas veel later werden aangelegd, volgen ook dezelfde structuur van grachten en straten. Met dat inzicht werd dan ook gelijk een basis gelegd voor het grid van de kaart. Een halve concentrische cirkel.

De abstractie

Complexiteit kan soms beter inzichtelijk worden gemaakt door deze te abstraheren. Een goed voorbeeld op het gebied van metrokaarten is de London Underground Map van Harry Beck. Hij bedacht als eerste dat je niet per sé een geografische kaart nodig had om de route van een metrolijn te kunnen volgen. Ondergronds had je namelijk geen visuele referentie met bovengronds, dus het was voldoende om te weten bij welk station je instapte en wat het volgende station op de lijn was. Op deze manier kon hij een schematische kaart tekenen, die erg overzichtelijk was omdat je geen rekening hoefde te houden met de bovengrondse werkelijkheid. Hij tekende als het ware een schema van lijntjes zoals je die ook ziet op printplaten.

Het ontwerp van de Metro/tram Amsterdam kaart

Met deze drie factoren was de basis gelegd om over te gaan tot het ontwerp van de kaart. Het inzicht in het netwerk werd verbeterd door gebruik te maken van concentrische ringen. Deze waren visueel herkenbaar als grachten, dus ook de geografie kon als onderdeel in de kaart worden opgenomen. En door de abstractie konden bepaalde knelpunten qua complexiteit worden verholpen, zodat een lijn altijd makkelijk visueel te volgen was.

Vervolgens werd er ook nog één specifiek kenmerk opgenomen in de kaart. Amsterdam Centraal Station. Door de ligging van Amsterdam Centraal precies in het midden van de concentrische ringen, was dit een prima visueel vertrekpunt waar je oog als het ware naar toe wordt getrokken. Verder is Amsterdam Centraal ook nog eens het belangrijkste station in Amsterdam en vertrek- en eindpunt van meerdere metro- en tramlijnen.

Met al deze ingrediënten was de volgende stap om vanaf Centraal Station lijnen te trekken naar de verschillende windrichtingen van Amsterdam. Eerst puur als een rechte lijn op een soort spinnenweb grid en vervolgens deze lijnen optisch te verdelen om een mooie regelmatige structuur te krijgen. Na het tekenen van alle rechte lijnen vanaf Centraal werden vervolgens alle ringlijnen getekend die het concentrische grid volgden. Ook deze werden weer optisch verdeeld met gelijke afstanden. De volgende stap in het proces was kijken waar bepaalde lijnen elkaar kruisden. Deze kruisingen zijn ook weer visuele kenmerken waarop je je als reiziger goed kunt oriënteren. De laatste stap was om iedere lijn in detail verder uit te werken en deze soms een gridlijn op te schuiven om zodoende ook de geografie nog wat te volgen. In werkelijkheid zijn niet alle lijnen exact rond- of rechtlijnig. Belangrijk was wel in deze stap om het abstracte en schematische te prefereren boven de geografie. In feite leg je je als ontwerper zelf een aantal regels op waarmee je de kaart ontwerpt. Het is dan belangrijk om deze regels aan te houden omdat op deze manier het ontwerp wordt versterkt. Er ontstaat een soort patroon en door dat patroon aan te houden krijg je een sterker communicatief product.

Andere specifieke kaart kenmerken

Behalve het lijnengrid zijn er nog een aantal andere kenmerken die specifiek worden gebruikt voor metrokaarten. Een ervan is dat sommige lijnen gebruik maken van hetzelfde stuk spoor. Op de kaart zou je dit tot 1 lijn kunnen samenvoegen, maar dan zie je als reiziger niet meer welk lijnnummer deze lijn op de kaart heeft. In zo’n geval wordt iedere lijn apart en naast elkaar getekend. Hier zit wel een limiet aan. Iedere extra lijn maakt het een stukje moeilijker om visueel te volgen. Op een bepaald moment treed een visuele verzadiging op en werkt dit principe niet meer. In dat geval moeten lijnen worden gebundeld om het weer inzichtelijk te maken. Of werken met kleurbundels om dit probleem op te lossen. In de metro/tramkaart van Amsterdam is iedere lijn apart getekend en op plekken waar veel lijnen over hetzelfde spoor gaan zijn kleuren gebundeld qua richting. Het maakt dan feitelijk niet uit welke lijn je neemt op betreffend stuk, aangezien ze dezelfde haltes of stations aandoen.

Kleine details

Metro/tram Amsterdam laat alleen OV vervoer zien dat gebruikt maakt van een spoor. Naast metro en tram is ook het spoorwegnetwerk van NS opgenomen aangezien de NS stations belangrijke knooppunten vormen vanaf Amsterdam naar de regio en verdere verbindingen in binnen- en buitenland. Om dit goed weer te geven hebben de lijnen van NS een specifiek patroon die goed van andere lijnen te onderscheiden zijn. De metrolijnen hebben ook een eigen patroon, maar liggen toch dichter bij de tramlijnen qua stijl, aangezien ze beide binnen de stadsgrenzen operationeel zijn. Deze kaart is speciaal ontwikkeld voor gebruik op een klein beeldscherm. Om lijnnummers makkelijk te kunnen volgen worden deze regelmatig herhaald naast de lijn in dezelfde kleur, zodat je snel kunt zien om welke lijn het gaat. Want op een klein beeldscherm zie je vaak alleen maar een stukje van de kaart. Het laatste belangrijke kenmerk betreft het plaatsen van teksten. Deze zijn vormgegeven op volgorde van belangrijkheid of functie. Met betrekking tot de leesbaarheid zijn alle teksten altijd horizontaal weergegeven. Op sommige kaarten zie je soms geroteerde teksten. Dat is niet handig, want dan dien je altijd je scherm of hoofd te draaien om de tekst te kunnen lezen. In deze kaart is dat opgelost door ervoor te zorgen dat er geen horizontale lijnen worden getekend. Iedere lijn is altijd onder een kleine hoek, waardoor je teksten makkelijker kunt plaatsen.

Toeristische attracties

Soms krijg ik de opmerking dat deze kaart alleen voor toeristen zou zijn. Dat is echter niet het geval. De toeristische attracties zijn er bewust opgezet, omdat dit prima referentiepunten zijn voor de reiziger. Op basis van de toeristische attracties kun je snel zien welke lijn in de buurt is, wat weer bijdraagt tot een betere oriëntatie en gebruik van de kaart.

En nu?

Een kaart als deze is eigenlijk nooit af. Iedere keer weer bekijk ik een bepaald deel van de kaart en kijk ik waar nog een verbetering toepasbaar is. Zo ligt er nog een uitdaging om Amsterdam Noord wat meer aansluiting te geven met de rest van het netwerk. Een idee is om er bepaalde knooppunten van bussen aan toe te voegen welke relevant zijn voor een verbinding met het OV aan de andere kant van het IJ.

Ideeën, suggesties, vragen, andere opmerkingen? Laat het graag weten.

Veel reisplezier!